Vladimir Jovanović: Našu Crkvu utemeljio je Ivan Crnojević

Vladimir Jovanović: Našu Crkvu utemeljio je Ivan Crnojević

Razgovao Vlatko Simunović

Novinar istraživač Vladimir Jovanović autor je knjige „Crnogorska pravoslavna crkva i Vaseljena (1766 – 1925)“. Ona sadrži brojne faksimile prvorazrednih istorijskih izvora koji navode na zaključak da širom svijeta postoji mnogo svjedočanstava o samostalnoj Hristovoj crkvi u Crnoj Gori. Objavljene su mnoge, za crnogorsku javnost nepoznate činjenice, koje su kroz potonjih 250 godina saopštavali referentni strani autori ili istorijske ličnosti. Knjiga je u prodaji od juče, na prodajnim mjestima štampe u Crnoj Gori i poslovnoj zgradi Pobjede u Podgorici.

Puno je kontroverzi vezano za istoriju i ustrojstvo Crnogorske pravoslavne crkve. Da li je to isključivo politička, politikantska i-ili ideološka interpretacija istorijskih izvora?

Kontroverze nijesu vezane za činjenice o autokefalnoj Crkvi Crne Gore, već za njihova tumačenja ili, preciznije, „tumačenja“. I to tek u novije vrijeme. Stotine knjiga i časopisa do prvih devet decenija 20. vijeka, publikovanih od strane Srpske crkve (SPC) i autora njoj bliskih, uz tačno dva izuzetka, od kojih je jedan kasnije „revidirao“, nevoljno i skrajnuto, ipak konstatuju da je crnogorska autokefalnost do 1918-1922. činjenica. Situacija se u poznatim okolnostima ratne 1991. dramatično mijenja. Te godine je intronizovan sadašnji mitropolit crnogorsko-primorski SPC. Istovremeno, SPC štampa knjigu bivšeg službenika Patrijaršije u Beogradu, Lj. Durkovića-Jakšića „Mitropolija Crnogorska nikada nije bila autokefalna“. Naslov knjige postaje i politički stav većine srpskih faktora.

Međutim, kao i u životu, ako neko tvrdi da je nešto nezakonito, onda se navede: koji se konkretno pravni akt krši, koji njegov član, stav, tačka? Postoje stotine i stotine normi kanonskog crkvenog prava. Niko nije naveo ni jednu od njih u prilog „nekanonskoj“ autokefalnosti. Svako može da pročita tu knjigu Durković-Jakšića ili pismena njegovih epigona i da to provjeri.

Jer, vidite, ako je naša Crkva od 1766, odnosno od samoukidanja Pećke patrijaršije, kako tvrde, bila „nekanonska“, a priznaju da arhipastiri crnogorski nikom van slobodne Crne Gore nijesu bili podređeni, po kanonima to bi značilo da su generacije naših herojskih predaka bile u grijehu, jeresi apostazije – u otpadništvu od pravoslavlja. Za takvu tvrdnju, rekoh, nije naveden kao dokaz niti jedan kanon.

Ruski Sv. Sinod je 1803-1804. pokušao da sudi našem Arhipastiru i postavi novog, ali su odlukom crkveno-narodnog sabora održanog na Cetinju, sa argumentima koji se pozivaju na kanone, rezolutno odbijeni. Na drugoj strani, zapitajmo se da li je neko od nas barem načuo da su Carigrad ili Petrograd, ili druge katedre pravoslavne, bilo kada i bilo kome od naših arhipastira, od Save Petrovića do Mitrofana Bana, barem prigovorili da se okanu „autokefalnosti“ i vrate u kanonski poredak? Ne. Takav dokument ne postoji.

Svetim ocima carigradskim i ruskim i ostalima, od 1766. do 1918, nikad ništa slično nije palo na pamet. Ali, u Beogradu toga su se dosjetili praktično juče, pa u jednoj bizarnoj konfabulaciji, naše slavne pretke, arhipastire, klirike i đakone – koji su se mačem u ruci borili za „Krst Časni i slobodu zlatnu“ – proglašavaju de facto apostatama.

Ta „škola mišljenja“, pritisnuta neoborivim dokazima, veli da je Nikola I Petrović „početkom 20. vijeka“, kako kažu, „samoproglasio autokefalnost“…

To je još veća besmislica: da je to Nikola I zaista uradio, to bi bila tako strašna povreda svetih kanona, koja bi uzdrmala cjelokupnu Vaseljenu crkvu. Na drugoj strani, šta ćemo sa dokumentima koji o Crkvi svjedoče da je autokefalna i prije 1841, kada Nikola Mirkov nije bio ni rođen? Ili dokumentim još starijim? „Najbezbolniji“ način kojim se negatori autokefalne Crkve suočavaju sa činjenicama o njenom postojanju je njihovo totalno negiranje. Ako to neko radi iz neznanja, Bog to zna. Daj Bože da je tako. Ali, lagati svjesno, iako znaš istinu? Laž je grijeh – i to smrtni grijeh.

Da li je ova knjiga samo prosto, dopunjeno izdanje knjige „Crnogorska pravoslavna crkva između Petrograda i Carigrada (1766–1918)“?

Ne. Napisao sam 14 tematski novih poglavlja. Dupliran je broj faksimila prvoklasnih istorijskih izvora.

Na što je u ovoj knjizi usmjeren Vaš istraživački fokus? Što novo i nepoznato ona donosi?

Autokefalnost neke crkve nije nešto što bi samo po sebi bilo nepoznato u Vaseljeni. Svega dvadesetak autokefalnih crkava je postojalo u istoriji pravoslavlja. Ako je tako, a jeste tako, moja početna teza je bila: diljem Vaseljene mora biti daleko više svjedočanstava o samostalnoj Hristovoj crkvi u Crnoj Gori od dosad poznatih. Hvala Bogu, teza se pokazala tačnom.

Na primjer, objavljujem za crnogorsku javnost nepoznate činjenice koje su saopštavali referentni strani autori, ili istorijske ličnosti, njih preko 90 – od patrijarha carigradskih i antiohijskih, srpskih (njih petorice!), do patrijarha ruskog i predsjedavajućih sinoda petrogradskog, ruskih klirika i monaha, zatim predstojatelja Grčke crkve, pravoslavnih mitropolita i arhiepiskopa i istoričara drugih narodnosti, kao i starijih zapadnih autora. Integralno objavljujem spise profesora ruskih duhovnih akademija o našoj autokefalnoj Crkvi, zatim prepisku svetih sinoda ruskog i crnogorskog. Sv. Petar Cetinjski se 1811. samodefiniše, njegove su svete riječi, da je „autokefalan, ili duhovno nezavisan vladika“. Budući patrijarh srpski 1832. nudi bratsku pomoć Njegošu za, citiram, „Crkvu crnogorsku“, Njegoš mu potom zahvaljuje na željama za blagostojanje „Crnogorske pravoslavne crkve i crnogorskog naroda“. Objavljujem faksimil službenog glasila Sv. ruskog Sinoda o razmjeni kanonskih pisama sa našom Crkvom, gdje se pozdravlja „poglavar autokefalne Crnogorske crkve“. Sa dalekog sjevera, iz Vaalamskog manastira – to je „ruska Sveta gora“ – tamošnji monasi šalju pomoć adresiranu na, citiram, „Crnogorsku pravoslavnu crkvu“. O tome kako je Crnogorska crkva pomogla obnavljanje autokefalnosti drevne Antiohijske patrijaršije, takođe objavljujem činjenice. „Sestrinska autokefalna Sveta Crnogorska crkva“ učestvuje u prvom novovjekovnom svepravoslavnom dijalogu. Našu Crkvu pominju na ruskom Pomjesnom crkvenom saboru. Vlada Kraljevine Crne Gore i kralj Nikola I se protive 1919. ukidanju naše Crkve i „obnavljanju Pećke patrijaršije“. Tu su i podaci o pokušaju da se život u otadžbini „ukinute“ autokefalne Crkve produži u egzilu, sa sveštenicima i monasima crnogorskim i uz pomoć arhijereja ruskih i grčkih, itd.

Da li ste, bilo u kom obliku, u obimnoj dokumentaciji nastaloj na važnim adresama hrišćanskog svijeta, od 18. vijeka pa do 1918, naišli na osporavanje autokefalnosti ili kanonske zasnovanosti autokefalnosti CPC?

U tom periodu ne. To bi bilo isto kao da je neko tvrdio da Crnogorci nijesu pravoslavci ili da se Petrovići-Njegoši lažno predstavljaju kao mitropoliti ili knjaževi. Međutim, ruski emigrant u Kraljevini Jugoslaviji, dr Sergije Troicki, koji je prethodno u barem dva navrata potpuno jasno pisao o statusu naše Cvrkve, objavljuje 1933. u Beogradu jednu kontradiktornu tezu. To se dešava poslije neizbora tadašnjeg mitropolita crnogorskog SPC, Gavrila Dožića za patrijarha srpskog i njegove ostavke iz januara 1932, koju je povukao. Bilo je potrebno pomutiti blistavu crnogorsku crkvenu prošlost, na koju se Gavrilo pozivao, ne bez povremenih kajanja zato što je bio, kako veli „grobar Crnogorske crkve“. Elem, Troicki, ranjiv na pritiske zbog svog emigrantskog statusa, piše da je Crkva Crne Gore, van sumnje, bila u svojim unutrašnjim i spoljnim poslovima potpuno nezavisna, ali nije bila autokefalna, već, ne navodeći kome je bila potčinjena, autonomna. I to autonomna iz razloga što, navodno, nije imala samostalni izvor vlasti, episkopat – istovremeno dvojicu i više arhijereja. Takav svoj stav, o čemu objavljujem podatke, opovrgao je Troicki 1948. i 1952. u člancima publikovanim u službenom glasilu Moskovske patrijaršije. Tu opet piše o našoj autokefalnoj Crkvi.

Kako zaista stoje stvari sa episkopatom crnogorskim? Da li je CPC imala samostalni izvor episkopske vlasti?

Vidite, još 1858. ruski autor, Apolon A. Majkov, ne bez empirijskih propusta, ali u osnovi tačno, pravi paralelu između cara Dušana Nemanjića i Gospodara Ivana Crnojevića. On piše da „Ivan dužan bi učiniti za Crnu Goru isto što je učinio Dušan za Srbiju, učiniti da ima u sebi sredinu za vjeru, da ima u sebi izvor svešteničke vlasti“.

Za vladavine Ivanove, Pećka patrijaršija nije postojala (ukinuta je 1459). Njena eparhija u Zeti, utemeljio je Sv. Sava, prethodno je sa Prevlake miholjske prenijela sjedište u Prečistu krajinsku i tada su „svetosavski“ arhijereji priznali papu rimskog za poglavara i prihvatili uniju. Tako je ovdašnja „svetosavska“ eparhija definitivno otpala od pravoslavlja. Ivanov otac, Veliki vojvoda Stefan i Zetski zbor, 1455. su u Manastiru Vranjina objavili da ne priznaju „latinske episkope iz Krajine“ i da će njihov mitropolit, pišu, biti „slovenske vjere“, dakle – pravoslavne. Od 1458. do 1485. nema vijesti da je u slobodnoj Zeti/Crnoj Gori postojao bilo koji arhijerej, unijatski ili pravoslavni.

Gospodar Ivan 4. januara 1485. na Cetinju, slijedeći zavjet svoga oca i drugih glavara, utemeljuje katedru potpuno nove, autokefalne Crkve. Ali, za razliku od Dušana, koji je navukao anatemu patrijarha carigradskog, Ivan je to uradio saglasno kanonima; konkretno, saglasno 17. kanonu IV Vaseljenskog sabora, da „razređenje crkvenih oblasti neka slijedi razređenju državnom i građanskom“. Ne manje važno je da Ivan to radi u „dogovoru sa preosvještenim ocima“, prvim poglavarima te „crnojevićke“ Crkve, pravoslavnim mitropolitom Visarionom i vikarnim episkopom Vavilom. Pritom, ne poziva se Ivan na bilo kakvu sukcesiju sa „svetosavskom“ eparhijom – to može svako od čitalaca provjeriti u njegovoj Povelji. Logično je, otuda, da nebrojeni naši drevni spisi crkveni svjedoče kako su se arhijereji crnogorski pozivali na „crnojevićku“ tradiciju svoje Crkve.

To sve govorim i iz razloga što je još u doba Ivana Crnojevića, ta rodonačelna katedra crnogorska na Cetinju, imala, dakle, dvojicu arhijereja.

Da li su oni, u kanonskom i eklisiološkom smislu, imali punu episkopsku vlast da samostalno rukopolažu arhijereje?

Prvi kanon Sv. Apostola glasi: „Episkopa neka postavljaju dva ili tri episkopa“. Nakon što su Turci 1557. obnovili Pećku patrijaršiju, katedra crnogorska, nota bene, takođe uz pomoć i nasilje Turaka, njoj je podvrgnuta. Ali, na Opštecrnogorskom zboru, potpuno samostalnim izborom Danila za budućeg arhijereja 1697, te Danilovom odlukom da, mimo patrijarha ili sabora Pećke patrijaršije, odredi prejemnika – sinovca Savu Petrovića, obnavlja se tradicija „crnojevićke“ Crkve. Upravo je Sava 1766, nakon nestanka Pećke patrijaršije, postao prvi poglavar te obnovljne autokefalne Crkve. Uz sasluženje pretposljednjeg patrijarha pećkog, Vasilija Brkića, koji je izbjegao u Crnu Goru, odmah je, na Cetinju, rukopoložen još jedan arhijerej crnogorski – Arsenije Plamenac. Kasnije će Arsenije biti i poglavar Crkve. Dakle godinu-dvije nakon nestanka Pećke patrijaršije, naša Crkva već ima tri arhijereja.

Mučne ratne i ekonomske prilike su diktirale da kasnije Crnogorska crkva nema uvijek vikarne i-ili eparhijske arhijereje. Međutim, kanonsko pravo ne definiše održivost autokefalnosti u zavisnosti da li ima neka crkva istovremeno dvojicu ili više arhijereja. Naprotiv, vrlo precizno, 6. kanon VII Vaseljenskog sabora, opravdava neodržavanje „zbora episkopa“ uslijed zaprijeka „kakvom silom i neophodnošću“. I čim su se za to stekli uslovi, nakon rata 1876-1878, odmah je rukopoložen i u Manastir Ostrog intronizovan Visarion, drugi, eparhijski arhijerej crnogorski. Godine 1913. Crkva crnogorska je imala trojicu arhijereja (Mitrofana, Kirila, Gavrila).

Da li su svi arhijereji crnogorski u periodu koji je predmet Vašeg istraživanja i ovog razgovora rukopoloženi van Crne Gore?

Većina njih jeste. Petar I Petrović, nakon što su ga Rusi odbili, po odobrenju austrijskog cara, rukopoložen je u autokefalnoj Karlovačkoj mitropoliji (1784), a čak petorica u Ruskoj crkvi: Njegoš (1833), Nikanor (1858), Ilarion (1863), Mitrofan (1885) i Kiril (1909). Gavrilo je rukopoložen 1911. u Carigradu, ali je tada bio klirik Carigradske patrijaršije. Sava i Arsenije su, rekoh, hirotonisani u Crnoj Gori, kao i Visarion (1878).

Bitno je da je u Crnogorskoj crkvi sačuvano apostolsko prejemstvo episkopa. To je „srce“ Crkve. Opet, rukupolaganja naših arhijereja na strani najbolje je pred pravoslavnom Vaseljenom svjedočenje o identičnost evharistije Crnogorske sa drugim autokefalnim crkvama. U arhijerejskoj hirotoniji je bitno citirano pravilo Sv. Apostola, da ona bude obavljena saborno. Da li je taj obred učinjen u matičnoj Crkvi, ili van nje, u nekoj sestrinskoj crkvi, nije od uticaja za status bilo koje Crkve. Tako je bilo i kod Srba. Sv. Sava je, na primjer, zavladičen u Carigradskoj patrijaršiji. Slično je i sa drugim posvećenjima: Amfilohije Radović je 1970-ih bio paroh u Grčkoj crkvi; takvih primjera na svim stranama ima bezbroj.

Zašto je tema autokefalne Crkve, stožerne institucije borbe za očuvanje nezavisnosti Crne Gore, bila ,,ekskomunicirana“ poslije II svjetskog rata, kada su obnavljane i utemeljene sve ključne institucije? Makedonci su, da podsjetimo, ustrojili Makedonsku pravoslavnu crkvu (MPC). Postoje li svjedočanstva da su vodeći crnogorski komunisti znali da je Crkva u Crnoj Gori bila autokefalna?

Na nivou SFRJ su postojali strateški razlozi da se ustroji MPC – zbog konfrontacije oko makedonskog pitanja sa Bugarskom, Grčkom, manjim dijelom i Albanijom, posljedično zbog Bugarske i Albanske pravoslavne crkve, koje su od 1941. do 1944. tamo imale svoje eparhije i parohije; teritorija Makedonije je prethodno stoljećima bila jurisdikcija grčke jerarhije, itd. Te „više“ razloge je uvažavala i Beogradska patrijaršija, jer je SPC priznala 1959. autonomiju MPC; problemi su nastali kasnije, Makedonci su proglasili autokefalnost. German, tadašnji patrijarh srpski, zabrinuo se. U knjizi citiram dokument, German je rekao: „Ako se SPC saglasi sa autokefalnošću MPC, zašto ne bi u Crnoj Gori zatražili autokefalnost, kad je Crna Gora u prošlosti imala autokefalnu Crkvu“.

Crnogorski komunisti su znali o našoj autokefalnoj Crkvu isto što i German. Ali, Blažo Jovanović je saopštio: „Mi ne mislimo da postavljamo pitanje odvajanja Crkve u Crnoj Gori“. German je potom kazao da je „i ranije u drugu Blaži gledao jednog zaista velikog državnika i mudrog narodnog vođu, ali ga je ovo, i njega i sve episkope, utvrdilo da je zaista veliki i čovek, i državnik i političar“. Kada je 1960. na Cetinju SPC intronizovala mitropolita Danila Dajkovića, Izvršno vijeće NR Crne Gore je platilo svečanu ceremoniju i kupilo mu limuzinu…

Tek kad je Niš dobio univerzitet, a Vojvodina akademiju, ovdje su komunisti po inerciji iste osnovali. Prethodno su, 1972. godine, ingeniozne i hrabre istraživače crnogorske istorije stavili na indeks zabranjenih autora. Spor sa SPC oko mauzoleja na Lovćenu je dimna zavjesna; srušili su Aleksandrovu crkvu, ali je i mauzolej koji su podgili komunisti prvobitni Aleksandrov projekat. Kao ateistima, odgovaralo je komunistima što je SPC u Crnoj Gori bila indiferentna prema činjenici da su istinski vjernici gotovo iščezli. SPC je ovdje i onda, danas još više, imala prioritete nespojive sa sotirološkom misijom izvorne Hristove Crkve.

Čistota vjere

Možete li navesti neke nepobitne dokaze da je pomjesna Crkva Crne Gore bila ,,koordinirana“, uključena i od strane Carigradske patrijaršije u poredak pravoslavne sabornosti?

Ima ih desetine, nalaze se u mojoj knjizi. Na drugoj strani, ne postoji dokaz da ona nije bila „koordinirana“. Autokefalna Crkva crnogorska je do 1918. očuvala apostolsko prejemstvo, evharijstijsko jedinstvo; u njoj nije narušen unutrašnji kanonski poredak ili zamućena čistota vjere pravoslavne. U suprotnom, o tome bi se itekako znalo.

Pećka patrijaršija nikada nije obnovljena

Da li ste negdje u starijoj dokumentaciji koju ste istraživali pronašli činjenice koje bi upućivale na sumnju da se Cnogorska pravoslavna crkva iz Pećke patrijaršije izdvojila nekanonskim putem?

Ni govora. Visokopreosvećeni Sava Petrović 1766. nije, skupa sa drugim arhijerejima Pećke patrijaršije, potpisao molbu Carigradskoj patrijaršiji i sultanu da se ona ukine; opet, nije potpisao ni da se ne ukine. To govori da naša autokefalnost, sama po sebi nije bila cilj, što bi bilo nekanonski. Ukidanje katedre pećke nije u slobodnoj Crnoj Gori izazvalo ni oduševljenje, ni revolt. Primljeno je k znanju. Život ide dalje. Autokefalnost naše Crkve je voljom Sv. Duha postala realnost. Na drugoj strani, Pećka patrijaršija nikada nije obnovljena. Kad su Crnogorci 1912. zauzeli Metohiju, ustrojena je u Manastiru u Peći samo eparhija Crnogorske pravoslavne crkve; njom je administrirao Mitrofan, da bi je kasnije preuzeo Gavrilo. Što se Srba tiče, oni su 1922. dobili od Carigrada tomos za potpuno novu Crkvu. Poznato je da njeno sjedište nije u Peći, već u Beogradu. U tomosu ili bilo kojem drugom pratećem aktu iz Carigrada nema ni pomena da se „obnavlja“ patrijaršijska katedra u Peći. Manastir Pećka patrijaršija je decenijama, do danas, ženski manastir.