N.Adžić:Obaveza državnih organa je da anuliraju posljedice odluka Podgoričke skupštine

Novak ADŽIĆ, Cetinje, 4. Jul 2014. godine

Vaše Blaženstvo, Mitropolite Mihailo,

Uvaženi Gosti, Dame i Gospodo, Dragi Prijatelji.

Moja će današnja priča imati istorijsko-pravnu i političku konotaciju i objašnjenje zašto treba poništiti odluke Podgoričke skupštine, odnosno, anulirati i sanirati i danas njene drastične posljedice, kada se to tiče aktuelnog pravnog, imovinskog i faktičkog statusa Crnogorske pravoslavne crkve u crnogorskoj državi i društvu. Isto tako kada je riječ o dekretu/ukazu regenta Aleksandra Karađorđevića, koji je 1920. godine sa pozicije hegemone državne sile odlučio i proglasio da više ne postoji Crnogorska crkva, nego se ona ukida tako što postaje sastavni dio jedne, jedinstvene Srpske pravoslavne crkve.

Nezavisna i međunarodno priznata Kraljevina Crna Gora je 1918. godine okupirana i aneksirana od strane Srbije, suprotno međunarodnom pravu, ugovorima, običajnim pravnim pravilima i moralu, kao i normama crnogorskog Ustava i zakona. Kad nam je nestalo države, nestala nam je i crkva, po onom starom pravilu čija je država onoga je i crkva (vjera). Nakon nasilne aneksije Crne Gore 1918. godine i odluka koje je donijela Podgorička skupština novembra 1918. godine, vladajući krugovi Kraljevstva SHS pristupili su i realizaciji projekta uspostavljanja Srpske patrijaršije. Tada je i time pokrenut postupak ukidanja autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve, koji je trajao od kraja 1918. do 1922. godine sproveden, bez legitimiteta, na način suprotan normama Ustava Crne Gore (1905), tada još uvijek formalno - pravno punovažnog, te Ustava Svetoga sinoda Crnogorske pravoslavne crkve (1903), koji je u to vrijeme, takođe, bio na snazi. U vrijeme okupacije Crne Gore 1918. godine, neposredno nakon održavanja tzv. Podgoričke skupštine, sastao se i odlučivao o pitanjima o koima nije bio nadležan, u odsustvu legitimizma i legalizma, Sveti sinod Crnogorske pravoslavne crkve. Na vanrednoj sjednici Svetog sinoda Crnogorske pravoslavne crkve, održanoj 16/29. decembra 1918. godine u krnjem sastavu (od osam članova bili su prisutni, vijećali i odlučivali četvorica, iako jedan od njih sekretar na to nije imao pravo, kao ni ostali 3 episkopa) donijeto je Rješenje, broj 1169, koje je dostavljeno Predsjedniku Vlade Kraljevstva SHS Stojanu Protiću i srpskom mitropolitu Dimitriju Pavloviću, u kojemu se veli i ovo: »Pošto je Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori održana u Podgorici dana 13. novembra 1918. godine donijela odluku da se nezavisna Crna Gora ujedini s Kraljevinom Srbijom, to i Sv. Sinod nalazi cjelishodnim i opravdanim da se i sv. autokefalna crkva u Crnoj Gori ujedini s nezavisnom Pravoslavnom crkvom u Kraljevini Srbiji a zajedno s ovom s cijelom s v. Srpsko-pravoslavnom crkvom u novoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca«. Ubrzo nakon toga, Vlada Stojana Protića sazvala je 18. (31) decembra 1918. godine u Sremskim Karlovcima prvu Konferenciju pravoslanih episkopa, pod predsjedništvom beogradskog arhiepiskopa i mitropolita Kraljevine Srbije Dimitrija Pavlovića. Na toj konferenciji predstavnik Vlade ministar dr Vojislav Janjić, zagovornik državno-crkvenog stava da u “centralističkoj državi treba da postoji centralistička crkva”, saopštio je taj stav oficijelnih državnih vlasti i sa njime se saglasila se pomenuta Konferencija pravoslavnih episkopa u Sremskim Karlovcima. Na toj konferenciji nije učestvovao crnogorski mitropolit Mitrofan Ban. Bio je odsutan “zbog bolesti”. U odluci donijetoj na toj konferenciji stoji da će Crnogorska pravoslavna crkva “pristati na ujedinjenje, koja zbog kratkoće vremena i teških prometnih prilika nije mogla biti zastupljena na ovom zboru episkopa”. A taj pristanak da se ukine Crnogorska crkva i prisajedini Srpskoj već je bio ranije osiguran i iskazan, te je još jednom formalno potvrđen na na drugoj konferenciji pravoslavnih episkopa u KSHS održana od 11/24. do 15/28. maja 1919. godine u Beograd, kojom je predsjedavao crnogorski mitropolit Mitrofan Ban. Na toj konferenciji izabran je provizorni odbor episkopa koji se zvao “Središnji arhijerejski sabor” sa sjedištem u Beogradu. Za njegovog predsjednika je izabran Mitrofan Ban. Nesumnjivo ključni korak ka ukidanju Crnogorske crkve, osnosno, njeno pripadanje (“ujedinjenje”) Srpskoj pravoslavnoj crkvi i stvaranju Srpske patrijaršije predstavljala je navedena Druga konferencija pravoslavnih episkopa, koja je je 26. maja 1919. godine donijela odluku da se izvrši ujedinjenje pravoslavnih crkava u jednu jedinstvenu Srpsku pravoslavnu crkvu. Sprovođenje te odluke u život bilo je povjereno „Središnjem arhijerejskom saboru", čiji je mandat trebalo da traje do izbora patrijarha. Pečat je udario i bio predvonik u ukidanju Crnogorske crkve njen višedecenijski poglavar Mitrofan Ban, izdajući zakletvu vjernosti Crnoj Gori, Kralju Nikoli I Crnogorskoj crkvi koju je davno prije toga bio položio. U isto doba poslata je jedna deputacija u Carigrad, da od Carigradske patrijarsije trazi tomos o uspostavljanju Srpske patrijarsije i prisajedinjenju njoj svih... crkvenih oblasti koje su dotle bile pod vrhovnom upravom Carigradske patrijaršije. Sporazum između delegata Kraljevine SHS i delegata Carigradske patrijarsije postignut je 18. III 1920. godine, a odmah sjutradan (19.3.1920) Arhijerejski sinod Vaseljenske patrijaršije donio je odluku da se usvaja, odobrava i blagosilja ujedinjenje svih pravoslanih crkvenih oblasti u jednu pravoslavnu crkvu pod imenom Autokefalna ujedinjena pravoslavna crkva Kraljevine SHS, kao i prisajedinjenje njoj svih eparhija, koje su po ugovorima u Bukurestu 1913, Neju i Sen Žermenu 1919. godine, teritorijalno pripale Kraljevini SHS, a dotle su bile pod vrhovnom duhovnom vlašću Carigradske patrijaršije".[1] U toj Odluci, uz ostalo, se kaze: „U granicama ovog Ujedinjenog Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca ušle su i autokefalne pravoslavne crkve, Karlovačka i Crnogorska, kao i dvije dalmatinske eparhije, Zadarska i Kotorska". Vaseljenska (Carigradska) patrijaršija aktom od 18. Marta 1920. Godine „priznaje proglaseno ujedinjenje autokefalnih crkava Srpske, Crnogorske i Karlovacke, kao i dviju dalmatinskih eparhija" [2]. Vlada Kraljevstva SHS isplatila je Carigradskoj patrijaršiji za taj pristanak milion i pet stotina hiljada zlatnih franaka.

Sve sporazume i odluke donijete u pravcu stvaranja Ujedinjene srpske pravoslavne crkve Kraljevstva SHS potvrdio je s pozicije hegemonije drzavne vlasti, u ime kralja Srba, Hrvata i Slovenaca, Petra I Karađorđevica, nasljednik prijestola Aleksandar Karađorđević, Ukazom od 17. (30) juna 1920. godine. Regent Aleksandar naredio je zastupniku ministra vjera i ministru prosvjete Svetozaru Pribićevicu da izvrši ovaj ukaz. Tim ukazom potvrdjene su odluke beogradske Konferencije pravoslavnih episkopa od 26. IV 1919. godine, a tim aktom ukinuta je i autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva i proglasena Ujedinjena srpska pravoslavna crkva Kraljevstva SHS.

U Sremskim Karlovcima je od 20 novembra/3. decembra do 2/15. decembra 1919. godine održana treća Konferencija pravoslavnih episkopa koja je potvrdila odluke koje je već bio donio pomenuti “Središnji arhijerejski sabor” da se vaspostavi Srpska patrijaršija. Na ovoj konferenciji crnogorski mitropolit Mitrofan Ban, pošto je već mu nestalo crkve njegovom zaslugom i odradio posao za beogradske političko-crkvene nalogodavce, s obrazloženjem “zbog bolesti” podnio je ostavku na funkciju predsjednika “Središnjeg arhijerejskog sabora”, a na njegovo mjesto postavljen je srpski mitropolit Dimitrije Pavlović. Treću konferenciju pravoslavnih episkopa, nakon održane XIII i XIV sjednice, Mitrofan Ban je napustio iotišao je na Cetinje, đe je i umro 17/30. septembra 1920. godine. “Sveti arhijerejski sabor” crkve Kraljevine SHS 12 (25). septembra 1920. godine proglasio u Sremskim Karlovcima, uz prisustvo regenta Aleksandra Karađorđevića, članova vlade, predstavnika vojske i civilnih i crkvenih vlasti, odluku o podizanju, kako je navedeno, “Ujedinjene Autokefalne Srpske pravoslavne crkve na stupanj i položaj Patrijaršije”. Ubrzo potom sastao se Arhijerejski sabor Srpske patrijarsije 15. (28) septembra 1920. godine, koji je donio odluku da se arhiepiskop beogradski i mitropolit Srbije Dimitrije Pavlović proglasio ipso jure prvim patrijarhom Srpske patrijaršije. U toj odluci, pored ostalog se kaže: „Slično tome postupalo se i kod osnivanja nacionalnih autokefalnih oblasti u svima pravoslavnim državama. Tako su uzdignute katedre na stupanj autokefalne arhiepiskopije u prestonim gradovima: Atini za crkvu u Kraljevini Grčkoj, u Beogradu za crkvu u Kraljevini Srbiji, na Cetinju za crkvu u Crnoj Gori, u Bukureštu za Rumuniju, u Sofiji za Bugarsku, a u Rusiji dignut je arhijerejski presto druge prestonice u Moskvi na stupanj patrijaršije".[3]

Međutim, tu odluku državna vlast nije prihvatila. Naprotiv, ona je 23. X 1920. godine donijela ukaz, kojim je propisana uredba o izboru prvog srpskog patrijarha. Na osnovu te uredbe sastao se u Beogradu Izborni sabor, koji je 12. XI. 1920. godine izabrao mitropolita Srbije Dimitrija Pavlovića za patrijarha Srpske patrijaršije. Kralj države SHS istoga dana potvrdio je njegov izbor. Sjutradan, patrijarh Dimitrije je ustoličen. Svečano ustoličenje dogodilo se kasnije u Peći. „Uredbom u centralizaciji upravne i sudske vlasti u Srpskoj patrijaršiji" (čl. 2) kaže se da: „krug rada mitropolita Crne Gore, Brda i Primorja izložen u Ustavu Svetog sinoda 1903. prenosi se na srpskog patrijarha pravoslavne crkve Kraljevine SHS"[4].

U Tomosu vaseljenskog patrijarha Melentija II i Svetog sinoda Vaseljenske patrijaršije u Carigradu od 19. februara 1922. godine (br. protokola 1148), navodi se ovo: „U granicama ovog Ujedinjenog Kraljevstva SHS ušle su i autokefalne pravoslavne crkve: Karlovačka i Crnogorska, kao i dvije dalmatinske eparhije: zadarska i Bokokotorska". U ovom patrijaršijskom aktu stoji i sljedeće: „Priznajuci, pak, proglaseno jedinstvo autokefalnih crkava: Srpske, Crnogorske i Karlovacke, kao i dviju dalmatinskih eparhija prima od ovih obrazovanu svetu autokefalnu Ujedinjenu pravoslavnu srpsku crkvu kao sestru u Hristu, koja ima i uziva sva prava autokefalnosti, prema propisima i redu Svete pravoslavne crkve". Ovaj akt nesumnjivo potvrdjuje da je Crnogorska pravoslavna crkva bila autokefalna. U Kanonskom pismu vaseljenskog patrijarha Melentija II i Svetog sinoda Vaseljenske patrijarsije u Carigradu od 24. februara 1922. godine kojim se priznaje uzdizanje autokefalne Ujedinjene pravoslavne srpske crkve Kraljevstva SHS na stepen dostojanstva patrijaršije (br. protokola 1036) kaže se i ovo: „Posavjetovavši se o tom pitanju po dužnosti sa našim Svetim sinodom pohvalismo želju Crkve i države i priznali smo korist koju Pravoslavlje može imati od takvog uzdignuća, a način postupanja našli smo da je u saglasnosti više sa crkvenom ekonomijom (oportunošću), negoli sa preciznošću kanonskog reda”.

Nakon ove hronološke istorijske priče o tome kako je ukinuta CPC i stvarana jedinstvena SPC mišljenja smo da treba poništiti odluke podgoričke skupštine iz 1918. godine i dekret regenta Aleksandra Karađorđevića iz 1920. godine, jer su njihove posljedice i danas na snazi (te pravno i faktički ničim dosad nijesu anulirane ili sanirane) u pogledu višedecenijskog crkveno-pravnog ustrojstva Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori i kontinuirane diskriminacije obnovljene Crnogorske pravoslavne crkve. Svjestan sam da se radi o pitanima su koja zavrjeđuju istorijski, pravni i politički odgovor. Razumljivo, ono što se zbilo u prošlosti ostaje dio prošlosti, istorijski činovi, događaji, pojave, procesi, odnosi jedinstveni su i neponovljivi, njih treba spoznati, ali se oni promijeniti ne mogu. Sadašnjost ne može promijeniti prošlost, ali je sadašnjost izrasla iz prošlosti i sama budućnost se u njoj začela. Kako je sadašnjost buduća prošlost, tako je i činjenica, u ovom kontekstu, da su se pravne, političke, crkvene i druge odluke koje su se nekad zbile, duboko ukorijenile u pravnom i faktičkom stanju, u život savremene crnogorske države i društva i sa njima ćemo se evidentno još dugo suočavati u budućnosti. Zato je obaveza svih nas, a posebno državnih organa, da u tom smislu anuliraju, ponište i saniraju posljedice odluka Podgoričke skupštine i dekreta regenta Aleksandra Palikuće u crkveno –pravnom i imovinskom smislu.

Podsjećam, odluke Podgoričke skupštine iz 1918. godine priznala je samo Kraljevina Srbija, ali nijedna od ondašnja Velika Sila, međutim, faktički na osnovu tih odluka Crna Gora je kao država prestala da postoji i postala je sastavni dio KSHS, buduće Kraljevine Jugoslavije. Odluke Podgoričke skupštine, kada se to tiče državnosti Crne Gore djelimično su poništene raspadom Kraljevine Jugoslavije tokom drugog svjetskog rata i socijalističke revolucije, pravno-politički učinjeno je djelimično to odlukama AVNOJ-a, ZAVNO-a, CASNO-a, te donošenjem Ustava Crne Gore 1946. i njegovom primjenom, kao i cjelokupnim pravnim i političkim uređenjem socijalističke Crne Gore, a definitivno su objektivno poništene obnovom nezavisne i medjunarodno priznate Crne Gore na referendumu 21. maja 2006. i odlukom Skupštine CG o proglašenju suverene i nezavisne Crne Gore juna 2006. i punim međunarodnim prizanjem Crne Gore. Odluke podgoričke skupštine kada se to tiče konfiskovane imovine kralja Nikole i dinastije Petrović Njegoš pravno i faktički su poništene značajnim dijelom i donošenjem zakona o statusu i imovini potomaka kralja Nikole i članova dinastije Petrović Njegoš.

Međutim, kada se to tiče nestanka Crnogorske crkve crkvene, okupacije njenih hramova i druge imovine, odluke proizašle na osnovu odluka Posgoričke skupštine i dekreta regenta Aleksandra Palikuće ostale su netaknute, sa svim posljedicama koje danas važe i traju. Treba reći da je na osnovu odluka Podgoričke skupštine i s neposrednim pozivom i osloncem na njih, donijeta nelegalna i nelegitimna crkvena odluka decembra 1918. godine o pripadaju Crnogorske autokefalne crkve Srpskoj crkvi u Kraljevini Srbiji; da je na osnovu tih odluka na Konferenciji pravoslavnih episkopa 26 maja 1919. godine, potvrđeno i ozvaničeno da se ukida Crnogorska crkva i ona postaje sastavni dio ujedinjene Srpske pravoslavne crkve (SPC) u KSHS, te da je na osnovu tih crkvenih akata, regent Aleksandar sa stanovišta državne moći civilnim pravnim aktom, dekretom od juna 1920 priznao odluke konferencije pravoslavnih episkopa od 26 maja 1919. godine, kojima je Crnogorska Crkva prestala da postoji, te civilnim, državnim aktom (dekretom, ukazom) odlučio i proglasio stvaranje ujedinjenje autokefalne Srpske pravoslavne crkve KSHS. Na osnovu tog Aleksandrovog dekreta, ustanovljeno je statusno, crkveno-pravno-imovinsko i stvarno stanje i u današnjoj Crnoj Gori (od 1920. godine neprekinuto) je ono i dalje na snazi, iako je Crna Gora nezavisna država, premda davno više nema KSHS/Kraljevine Jugoslavije, niti uopšte Jugoslavije kao države.

Lično mislim da ako crnogorski nacionalni identitet treba da se zaokruži i ako Crna Gora želi da ima apsolutni unutrašnji suverenitet, ako želimo obezbijediti da Crnogorska crkva živi na dostojan način, kako joj i pripada, te ako ne želimo priznati crkvenu srpsku okupaciju učinjenu 1920. godine voljom Aleksandra Palikuće, onda mislim da je to neophodno uraditi jer bi se na taj način dokazalo da nije prirodno da ekspozitura jedne druge crkve čije je sjedište u drugoj državi gopspodari ogromnom imovinom i sakralnim objektima koji predstavljaju kulturno istorijsko blago Crne Gore i koji su izraz crnogorskog viševjekovnog, državnog, nacionalnog, kulturnog, religijskog i svakog drugog Identiteta i da vrši bjesomučno posrbljavanje Crne Gore i Crnogoraca.

Hvala Vam.

[1] O tome je Sveti arhijerejski sinod Vaseljenske patrijarsije u Carigradu 19. III 1920. godine donio Odluku br. 2056, kojom daje blagoslov na prisajedinjenje Ujedinjenoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi eparhija u Južnoj Srbiji, Bosni i Hercegovini.

[2] “Glasnik”, sužbeni list Srpske pravoslavne patrijaršije, br. 7, Beograd, 1(14) oktobra 1920, str. 99-100

[3] Glasnik”, sužbeni list Srpske pravoslavne patrijaršije, br. 7, Beograd, 1(14) oktobra 1920, str. 102

[4] “Vesnik”, Beograd, br. 6, od 7. II 1921. str. 1